W różnych regionach naszego kraj możemy usłyszeć też nazwy: kierkut, kierkow, kerchoł, mogiłki czy też pogardliwe określenie okopisko. Obecność społeczności żydowskiej na polskich ziemiach w czasie okresu międzywojennego zapisała się w naszym krajobrazie setkami zabytków kultury materialnej. Przypomnijmy, że w tym okresie około 10 proc. mieszkańców naszego kraju w tym okresie stanowili Żydzi. Niestety historia i niemiecka inwazja w brutalny sposób rozprawiła się z ludźmi wyznania mojżeszowego. Masowe mordy i niszczenie każdego elementu żydowskiej kultury doprowadziło do tego, że dzisiaj w wielu miejscach zachowały się tylko resztki tego co kultura ta prezentowała. Zniszczone budynki synagog, spalone mykwy czy zniszczone a wręcz wdeptane w ziemię macewy z kirkutów. To tylko mała próbka tego jak Niemcy chcieli zniszczyć i doprowadzić do ostatecznego rozwiązania w kwestii żydowskiej.

Główny rejon zamieszkania w Polsce Żydów to kresy wschodnie i południowe. Na terenie dzisiejszej Wielkopolski to miasta Konin, Kalisz, Leszno, Ostrów Wielkopolski, Poznań. Oczywiście w mniejszych miastach i miasteczkach Żydzi też zamieszkiwali.

Kirkuty współcześnie

Chcielibyśmy zaprezentować jak współcześnie wyglądają miejsca pochówków na terenie kilku miast i wioski naszego regionu. Udało nam się dotrzeć do sześciu miejsc: Czerniejewa, Gniezna, Kiszkowa, Pobiedzisk, Skoków oraz Wągrowca. Niestety wspólnym mianownikiem wszystkich z tych miejsc jest to, że przez okres wojny jak i po wojnie, miejsca te zostały zdewastowane i pamięć o nich została brutalnie wymazana. Tak więc tak naprawdę tylko od lokalnych ludzi i działań zależało czy miejsca te zostaną przywrócone do współczesnej historii.

Czerniejewo

Pierwszym w miejsc jest kirkut w Czerniejewie – pamiętam dobrze pogodę gdy tam dotarłem padał deszcze i strasznie wiało, można powiedzieć, że niebo płakało. Cmentarz znajduje się przy rozwidleniu dróg w kierunku na Kąpiel, tuż obok Stawu Kąpiel i niedaleko przepływającej rzeczki Wrześnicy. Dzisiaj ten teren zostaw uporządkowany dzięki samorządowi, pracy lokalnych firm i ludzi. Jeszcze kilka lat temu teren ten był zachwaszczony i zapomniany, dopiero od roku 2009 pamięć tego miejsca i społeczności została przywrócona.

Dzisiaj napotkamy tam kilkanaście macew, które zostały wyciągnięte z posadzki remizy strażackiej, gdyż to w tym miejscu przeleżały długie lata. Macewy są ułożone na skarpie jedna obok drugiej. Na samym początku tego miejsca pamięci znajduje się w dzisiejszych czasach postawiony pomnik w formie dużej macewy, informujący zwiedzających, że to w tym miejscu znajduje się cmentarz żydowski.
Namiary GPS - 52°25'47.3"N 17°30'05.0"E

Gniezno

To drugie miasto moich poszukiwań. Na terenie Gniezna istniały dwa cmentarze a do czasów dzisiejszych, tak naprawdę pozostała tylko tablica pamiątkowa, na budynku Straży Pożarnej przy ul. Chrobrego. Drugi cmentarz znajdował się przy ul. Roosevelta. Gnieźnieński bet chaim  powstał pod koniec XIX wieku, gdy gmina żydowska zakupiła ten teren o powierzchni około 25 arów. Jak to niestety w większości takich miejsc bywało, został on w okresie II wojny światowej zdewastowany a po wojnie wydano decyzje o jego likwidacji.

W  roku 2008 wyniku porozumienia przedstawicieli Miasta, Straży i Naczelnego Rabina ZGWŻ w RP cmentarz został zabezpieczony betonową płytą, co umożliwiło prace budowlane na tym terenie.
Namiary GPS- 52°31'53.5"N 17°36'23.6"E

Kiszkowo

To mała wioska w powiecie gnieźnieńskim gdzie tak naprawdę nie pozostał żaden ślad po cmentarzu. Z informacji do których dotarłem możemy dowiedzieć się, że cmentarz mieścił się na końcu wsi, na wzniesieniu, przy drodze wiodącej do Pobiedzisk. Dzisiaj jest to początek ul. Polnej. W okresie okupacji Niemcy postanowili wybudować nową drogę oraz most i nasyp, przez rzekę Małą Wełnę. Przedtem nad rzeką znajdował się drewniany most na wysokości łąk. Tak więc ziemię, która była potrzebna do budowy pozyskano z cmentarza, a przywożona była za pomocą kolejki. Prace przy budowie drogi i mostu wykonywali Polacy. Do dzisiaj zachowało się zdjęcie z budowy na którym widoczna jest instalacja kolejki oraz robotnicy przy pobieraniu ziemi z cmentarza.

Współcześnie na terenie po byłym cmentarzu, postawione zostały domy mieszkalne, jednak po kształcie skarpy ziemi widać, że nie jest to naturalne zagłębieniu w ziemi i zostało wykonane ludzką ręką.
Namiary GPS - 52°35'15.5"N 17°15'36.0"E

Pobiedziska

Na przełomie XVIII i XIX wieku na terenie Pobiedzisk żyło 300 Żydów, po zakończeniu 1 wojny światowej ich ilość radykalnie zmalała w wyniku emigracji. Najpierw do kilku rodzin a przed rokiem 1937 do zaledwie jednej. Cmentarz powstał w XVIII wieku na ulicy Półwiejskiej w sąsiedztwie klasztoru sióstr sacre-coeur. Cmentarz otaczał ceglany mur, który został rozebrany w czasie II wojny światowej a i po jej zakończeniu dochodziło do dalszego zniszczenia. Z macew ułożono drogę do jeziora, niektóre też wrzucono do wody a niestety było i tak, że kamieniarze wykorzystali surowiec do budowy nagrobków na cmentarz katolicki.

Dzisiaj ten teren jest ogrodzony i opisany, znajdują się na nim uratowane i wydobyte macewy z jeziora w ilości około 20 sztuk, które zostały wydobyte w 2000r. W 2002 doszło do uroczystego ponownego otwarcia nekropoli, na której byli  przedstawiciele lokalnych władz, mieszkańcy, rabini z Łodzi i Warszawy oraz duchowni katoliccy. Kirkut ma wymiary 40 na 20 metrów oraz jest zamknięty dla zwiedzających. Jednak brak dostępu nie utrudnia nam obejrzenia tego miejsca.
Namiary GPS - 52°28'17.7"N 17°17'45.8"E

Skoki

To kolejne miejsce moich poszukiwań, dawnej historii żydów w naszych rejonach. Cmentarz czy bardziej miejsce pamięci znajduje się na wjeździe do Skoków od strony Antoniewa po lewej stronie. Kirkut leży na wzgórzu i rozprzestrzenia się z niego piękny widok na panoramę Skoków, niedaleko znajduję się skarpa po, której kursuje pociąg. Obecny kształt i wygląd pochodzi z 2017 kiedy to miejsce zostało upamiętnione dużym obeliskiem w kształcie gwiazdy Dawidowej z kamieniami w środku i pamiątkowymi napisami. Teren jest odgrodzony za pomocą słupków i wyznacza potencjalny zasięg tej nekropolii.

Nie wiemy kiedy założono skocki kirkut oraz ile osób zostało na nim pochowanych. Jedynymi dotychczas dostępnymi dokumentami są akta zgonu z lat 1874-1940, z których wynika, że w tym okresie pogrzebano tu 138 osób. W czasie II wojny światowej Niemcy, rękami jeńców angielskich, przetrzymywanych w oflagu w pobliskim Antoniewie, zdewastowali Kirkut, wywożąc stąd najbardziej wartościowe macewy.
Namiary GPS- 52°40'17.7"N 17°09'41.2"E

Wągrowiec

Ostatnie miejsce, które chciałbym pokazać. Wągrowiec to jedno z moich ulubionych miejsc w okolicy, może dlatego, że tam się urodziłem, a może również temu, że odkrywam historię tego miasta. Bo tak naprawdę o tym, że znajdował się tam kirkut dowiedziałem się a raczej natrafiłem na niego podczas spaceru przypadkowo.

Kirkut znajduję się w parku przy ul. Kościuszki, niedaleko od torów kolejowych, a powstał na początku XIX wieku. Podczas II wojny Niemcy w tradycyjny sposób zdewastowali cmentarz, wykorzystując macewy na umocnienie brzegów jeziora Durowskiego oraz rzeki Strugi Gołanieckiej. Po wojnie w roku 1954 cmentarz został zamknięty a z czasem teren przylegający do cmentarza został przeznaczony na szeroko rozumianą gospodarkę turystyczną. Poprzez budowę obiektów sportowych i wypoczynkowych.

W 2001 r dzięki ciężkiej pracy młodzieży z Polski, Niemiec i Węgier macewy z jeziora wydobyto i dzięki lokalnym władzom utworzono miejsce pamięci na terenie dawnego cmentarza.  Dzisiaj tak jak w większości miejsc jest już tylko upamiętnieniem miejsca gdzie cmentarz występował. Znajduje się tu pamiątkowy obelisk oraz kilkadziesiąt zachowanych w lepszym  czy gorszym stanie macew.
Namiary GPS - 52°48'33.9"N 17°11'50.9"E

Dziękuje Drogi Czytelniku, że dotarłeś do końca naszych poszukań. Zapraszamy do odkrywania miejsc znajdujących się tuż obok nas a o których czasami nie mamy żadnego pojęcia... A tworzą one naszą historię.

Fot. Sz. Raith