Szczególnym zainteresowaniem BGEP cieszą się działania eksploracyjne związane z zakończeniem w dniu 5.10.1831 r. na terenie powiatu brodnickiego powstania listopadowego i przekroczeniem przez wojska powstańcze pod wodzą gen. Macieja Rybińskiego granicy Królestwa Polskiego, a następnie internowaniem armii powstańczej na terenie Prus. Są też oczywiście inne projekty (zakończone i jeszcze trwające), niemniej ich wynikami chciałbym podzielić się w kolejnym felietonie. Czas teraz na to, aby przybliżyć czytelnikowi w skrócie dzieje powstania listopadowego po upadku Warszawy, zakończenie tego zrywu niepodległościowego oraz efekty prac BGEP w terenie mających na celu odkrywanie tego fragmentu historii Polski. Dzieje militarne powstania listopadowego skończyły się bowiem w zasadzie wraz z upadkiem Warszawy, a dalszemu prawie miesięcznemu okresowi wojny zwykle poświęca się w literaturze kilka słów.

Jak to było? Po początkowych sukcesach powstania listopadowego zapoczątkowanego wydarzeniami w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. i wycofaniu się jeszcze w 1830 r. Rosjan z granic Królestwa Polskiego, armia rosyjska w dniu 5 lutego 1831 r. w sile 115 tys. żołnierzy i 336 dział wkroczyła w granice Królestwa Polskiego z zamiarem zajęcia Warszawy. Po ponad półrocznych walkach w dniu 06 września 1831 r. Rosjanie przeprowadzili od zachodu atak na Warszawę doprowadzając następnego dnia do jej upadku, zaś w dniu 08 września 1831 r. doszło do podpisania kapitulacji stolicy przez ówczesnego naczelnego wodza gen. Kazimierza Małachowskiego. W związku z upadkiem Warszawy wojsko polskie stacjonujące w jej obrębie oraz władze cywilne wycofały się do Modlina. Tam w nocy z 09/10 września 1831 r. zwołano radę wojenną, podczas której w wyniku rezygnacji gen. Małachowskiego na wodza naczelnego wybrano gen. Macieja Rybińskiego. Wobec zagrożenia ze strony Rosjan i rychłego osaczenia Modlina, armia i władze cywilne w dniu 12 września 1831 r. przemieściły się do nieodległego Zakroczymia, a 10 dni później idąc wzdłuż Wisły do Słupna. Tam zbudowano mosty na Wiśle i z zamiarem dalszej walki część armii powstańczej pod dowództwem gen. Dembińskiego przekroczyła rzekę i dotarła do odległego aż o ok. 20 km Gąbina.

Wobec działań zaczepnych Polaków, Rosjanie wystosowali do ultimatum, iż każdy generał i dowódca korpusu, który przejdzie Wisłę i rozpocznie kroki nieprzyjacielskie, wyjęty zostanie spod prawa. Groźba ta oraz fakt przejścia wbrew rozkazom w dniu 17 września 1831 r. kilkunastotysięcznego korpusu gen. Ramorino do Galicji i jego kapitulacji przez Austriakami (liczono na jego udział w walkach z armią rosyjską) spowodowały, iż wódz naczelny załamał się i chciał kończyć wojnę, jednocześnie wstrzymał przeprawę przez Wisłę i polecił gen. Dembińskiemu wycofanie się. Gen. Rybiński polecił rozebranie mostów na Wiśle dając do zrozumienia Rosjanom, że nie myśli o ruchach zaczepnych. W dniu 25 września 1831 r. kwatera główna przybyła do Płocka, a dwa dni później z uwagi na ruchy wojsk rosyjskich oraz coraz śmielsze żądania kapitulacyjne Rosjan (absolutne poddanie się i bezwzględne posłuszeństwo) wycofała się na linii Wisły do Włocławka. Wcześniej marszałek sejmu, posłowie i rząd opuścili Płock i udali się do Sierpca, a następnie do Rypina i Osieka w powiecie brodnickim.

W nocy z 28/29 września 1831 r. zwołano radę wojenną w położonym na peryferiach Włocławka Szpetalu Górnym celem rozważenia trzech istniejących możliwości: dalszej walki, kapitulacji przed Rosjanami oraz przekroczenia granicy pruskiej. Zdecydowano wówczas o trzeciej możliwości i wymarszu wojsk polskich do Lipna, Skępego, Rogowa i Rypina. Jeszcze w dniu 29 września 1831 r. miał miejsce ostatni zaczepny zwrot w tej wojnie armii polskiej – ofensywne przekroczenie Wisły, którego celem było Krakowskie, wstrzymany jednakże został przez Rosjan. W dniu 30 września 1831 r. kwatera główna oraz wojsko opuściły Włocławek i przybyły do Lipna, następnego dnia do Skępego, w dniu 02 października 1831 r. wycofano się do Rogowa i dzień później do Rypina, gdzie podtrzymano decyzję o przejściu do Prus. Następnie wycofano się do Świedziebni (powiat brodnicki), gdzie wojska rozlokowano przy granicy pruskiej na drodze Świedziebnia – Górzno. W dniu 4 października 1831 r. w Świedziebni ostatecznie zdecydowano o przejściu do Prus, a po południu kwatera przeszła do Szczutowa. Wieczorem tego dnia gen. Rybiński wydał ostatni rozkaz o nr 1377 o porządku przejścia granicy, bowiem władze powstańcze zawarły umowę dotyczącą przyjęcia armii polskiej z Prusakami, którzy zgodzili się na to mając już wcześniejsze zapewnienia rosyjskie o pokryciu kosztów internowania. W tym czasie straż tylna gen. Dembińskiego stacjonowała z Zasadach i Okalewie, gdzie osłaniała armię polską przed coraz śmielej nacierającymi na nią Kozakami.

W dniu 5 października 1831 r. nad ranem armia polska licząca ok 20-22 tys. żołnierzy, 8 tys. koni artyleryjskich i kawaleryjskich i 95 armat przekroczyła granicę. Gen. Rybiński w asyście sztabu i 5 pułku strzelców konnych przeszedł granicę w połowie drogi pomiędzy Gołkówkiem i Bachorem, a następnie udał się do Bachora, gdzie oczekiwało go dowództwo pruskie. W tym czasie pomimo przekroczenia granicy miał miejsce pod Księtem atak Kozaków na straż tylną gen. Dembińskiego. Po przekroczeniu w kilku miejscach granicy państwowej powstańcy udali się do Brodnicy. Tak zakończył się ostatni akt (w sensie strategicznym) powstania listopadowego, w dniu 09 października 1831 r. skapitulował Modlin, zaś do dnia 21 października 1831 r. bronił się jeszcze Zamość. Przez pewien czas blisko granicy Prus Wschodnich działała jeszcze drobna partyzantka.

W Brodnicy i na jej peryferiach miała miejsce kwarantanna wojska polskiego (szalała wówczas epidemia tyfusu i cholery). Generałów i oficerów rozlokowano w mieszkaniach cywilnych, piechotę na Wapnach (Świniokąty), kawalerię, artylerię i „czwartaków” na Piaskach pod klasztorem franciszkańskim, część jazdy na Michałowie, a w samym klasztorze umieszczono chorych i rannych. Po internowaniu powstańców nastąpiła ich relokacja, przemieszczono ich na linii Lubawa – Pasłęk – Elbląg głównie na Żuławy (powiaty gdański, elbląski, sztumski i malborski), tj. na obszary etnicznie niepolskie. W dniu 1 listopada 1831 r. car ogłosił amnestię dla żołnierzy i podoficerów rodem z Królestwa Polskiego. Powrót Polaków do domu następował pięcioma drogami, w tym przez Brodnicę. Po powrocie powstańców do Królestwa Polskiego, kilka tysięcy z nich wcielono do armii rosyjskiej i skierowano głównie na linię kaukaską, oficerowie i członkowie władz cywilnych zaś wyemigrowali dając początek tzw. Wielkiej Emigracji – kolejnemu okresowi historii Polski.

W latach 2016-2017 BGEP w oparciu o pozwolenie Kujawsko – Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu prowadziło prace polegające na poszukiwaniu zabytków ruchomych z użyciem wykrywaczy metali i magnesu neodymowego na działkach położonych w gminach Górzno (w tym na terenie osady Bachor) i Bartniczka. Teren poszukiwań położony był na terenach byłego zaboru pruskiego i przylegał do granicy państwowej z ówczesnym Królestwem Polskim. Realizowaliśmy je na polach uprawnych, łąkach, ugorach i częściowo nieużytkach, zaś przy pomocy magnesów neodymowych dokonywaliśmy również penetracji podwodnej rzeki Pissy, którą po części przebiegała ówczesna granica państwowa. Skutkiem poszukiwań było znalezienie łącznie 133 obiektów o charakterze zabytkowym, przy czym znaczna ich część ma bezpośredni związek z obecnością powstańców na badanym obszarze.

Wśród odkrytych artefaktów związanych z powstaniem listopadowym znajdowały się monety m.in. grosze srebrne i miedziane z czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, w tym zachowane w bardzo dobrym stanie 3 grosze polskie z miedzi krajowej z 1827 r., a także pruskie monety miedziane i srebrne z II poł. XVIII w. będące – jak należy przypuszczać – nadal środkiem płatniczym w czasach powstania listopadowego. Najciekawszymi przedmiotami pochodzącymi z interesującego okresu były jednak guziki (24 szt.) z mundurów powstańców wykonane z cyny lub ołowiu (albo ich mieszanek) i mosiądzu. Guziki te na awersach zawierają wizerunki gorejących granatów, skrzyżowanych armat z gorejącym granatem oraz cyfrę „3”. Kilka guzików na ich rewersach zawiera daty: 1821, 1824, 1825/6 i 1826/7, a część z nich sygnatury umożliwiające identyfikację poszczególnych jednostek. Guziki te są o tyle godne zachowania ze względu na ich wartość historyczną i naukową, że samorządowe Muzeum w Brodnicy według wiedzy stowarzyszenia dysponuje tylko jednym takim zabytkiem. Godne uwagi sąd też i inne elementy umundurowania i wyposażenia żołnierskiego z tego okresu, np. blaszki miedziane nabijane na podpinki wojskowego kaszkietu (łącznie 11 sztuk) oraz nabijki na ładownice lub inne skórzane elementu wyposażenia żołnierskiego – jedna w kształcie armaty i druga w kształcie gorejącego granatu. Szczególnie ciekawymi znaleziskami okazały się kurek od broni skałkowej wraz z krzemienną skałką pochodzący prawdopodobnie od francuskiego karabinu AN IX z 1801 r. (udoskonalonej wersji karabinu wz. 1777) lub od jego kopii – rosyjskiego karabinu wz. 1808, fragment (metalowe zakończenie) rękojeści szabli francuskiej Mle wz. 1809 (lub wz. 1822) oraz dwa elementy stanowiące najpewniej rapcie od szabli. Odkryliśmy także dewocjonalia pochodzące najpewniej z przedmiotowego okresu, pozłacany sygnet z inicjałami PF oraz 19 kul muszkietowych różnych średnic, co świadczyć może o wymianie ognia pomiędzy żołnierzami polskimi i napierającymi na nich tuż przed przejściem do Prus Kozakami lub też o zagubieniu lub porzuceniu ekwipunku żołnierskiego wobec zbliżającej się internacji ze strony Prusaków. Szczególna koncentracja zabytków mających związek z powstaniem listopadowym dała się zauważyć na polach osady Bachor pomiędzy rozlewiskiem rzeki Pissy i drogą polną prowadzącą do Miesiączkowa oraz działkach wzdłuż drogi prowadzącej z Bachora do Grążaw i Łaszewa w okolicach istniejącego do dnia dzisiejszego budynku dawnej strażnicy pruskiej. Z informacji przekazanych nam przez nieżyjącego już miejscowego regionalisty Stefana Kiczyńskiego wynika, iż na pierwszym z wymienionych terenów najprawdopodobniej powstańcy prezentowali się lub też składali broń przed pruską generalicją, natomiast drugi obszar to najpewniej miejsce przemarszu żołnierzy polskich po złożeniu broni do Brodnicy, w którym to mieście będąc już internowani zostali rozlokowani i poddani kwarantannie. Poszukiwania te zostały rozliczone z Kujawsko – Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

Na lata 2018-2021 BGEP w oparciu o kolejne pozwolenie wojewódzkiego konserwatora zabytków prowadzi dalsze poszukiwania, tym razem na działkach położonych w gminie Bartniczka oraz w gminie Górzno. Obszar ten w zdecydowanej większości położony jest na terenach byłego Królestwa Polskiego i przylega do granicy państwowej z ówczesnym Królestwem Prus, a w małej części leży na „ziemiach pruskich”. Skutkiem dotychczasowych poszukiwań jest znalezienie łącznie kilkuset obiektów o charakterze zabytkowym, w tym w znacznej części wiążących się z obecnością powstańców na badanym obszarze. Szczególnie ciekawy obszar poszukiwań to działki położone w Szczutowie nieopodal kościoła będące jednym z miejsc koncentracji wojsk polskich tuż przed marszem do Prus, obszar w Gołkówku na terenie zaboru pruskiego będący prawdopodobnym miejscem przekroczenia granicy przez gen. Rybińskiego i podjęcia go przez oficerów pruskich, a także nieruchomości w Gołkowie w okolicach dawnej strażnicy carskiej. Na obszarach objętych poszukiwaniami podjęliśmy z ziemi m.in. wiele monet z interesującego nas okresu, w tym 4 srebrne grosze Fryderyka Wilhelma II z 1797 r. oraz miedziane i srebrne grosze z czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Znaleźliśmy też 10 kolejnych guzików od mundurów powstańców: z cyframi 1, 2, 3 i 4 (w tym ostatnim przypadku będący na wyposażeniu elitarnego 4 pułku piechoty liniowej), gorejącym granatem i skrzyżowanymi armatami, gorejącym granatem oraz z orłem w koronie zamkniętej. Podjęliśmy także 6 guzików francuskich z okresu wojen napoleońskich – oficerskie srebrny i dwa niedziane z orłem cesarskim, pułkowe piechoty liniowej z nr 11 i 21 i jeden nieczytelny z labrami. Jako że część żołnierzy polskich było weteranami wojen napoleońskich, przypuszczać należy – wobec braku wzmianek o przebywaniu na terenie objętym poszukiwaniami Francuzów – iż powstańcy odziani byli również w mundury francuskie. Pozyskaliśmy też mosiężne nabijki na skórzane elementy wyposażenia żołnierskiego w kształcie armat, ognia gorejącego granatu, z wizerunkiem gorejącego granatu i skrzyżowanych armat oraz w kształcie cyfry „5” (na ładownicę skórzaną 5 pułku piechoty liniowej). Ciekawe są też inne elementy żołnierskiego ekwipunku: fragment kurka broni skałkowej oraz lustra krzesiwa (prawdopodobnie jak ostatnio od karabinu francuskiego AN IX z 1801), 2 dolne okucia pochwy bagnetu tulejowego (prawdopodobnie od w/w karabinu), zniszczony fragment rękojeści (metalowe zakończenie szabli francuskiej AN XI lub szabli rosyjskiej M 1826) oraz przesuwka pasa ładownicy artyleryjskiej. Znaleźliśmy także 35 łusek od kaszkietu (zdobienie podpinki), 2 kule kartaczne oraz  kilkadziesiąt kul muszkietowych, zaś przy jednej z nich – zupełnie przypadkowo z uwagi na zasady działania detektora – cztery skałki.

Po planowanym zakończeniu poszukiwań w 2022 r. w latach następnych BGEP zamierza prowadzić badania mające na celu odnalezienie śladów ostatnich dni powstania listopadowego na terenie powiatu brodnickiego na obszarze w kierunku Świedziebni leżącej w XIX w. w Królestwie Polskim, gdzie w dniu 4 października 1831 r. odbyła się ostatnia wielka rada wojenna. Wówczas generalicja z gen. Rybińskim na czele ostatecznie zdecydowała o przejściu powstańców do Prus. Tego dnia po południu kwatera przeszła ze Świedziebni do Szczutowa, zaś oddziały gen. Dembińskiego zapewniały osłonę pod Zasadami i Okalewem. Pod Księtem miał miejsce ostatni atak Kozaków na tylną straż gen. Dembińskiego. Planowany teren poszukiwań to obszar kilkuset hektarów pomiędzy Księtem i Ostrowem wzdłuż rzeki Pissy. W okolicach tych miejscowości wojska polskie przeprawiały się przez mosty na rzece (obecnie jest to struga). Po przejściu armii powstańczej mosty te miały zostać zrzucone, a posterunki pod Księtem i Ostrowem miały wycofać się do Szczutowa. Poszukiwania będą miały na celu w szczególności odnalezienie śladów wspomnianej potyczki polsko – kozackiej, a także wymienionych posterunków i przepraw. Sądzimy, że przeprawiając się przez Pissę żołnierze polscy mogli porzucić w niej część wyposażenia. Okoliczni mieszańcy donoszą bowiem, iż znajdywano tam podczas prac rolnych  i melioracyjnych m.in. kule armatnie.

Inne plany dotyczą obszaru Górzna Wybudowania na terenie dawnego zaboru pruskiego, a w szczególności miejscowości Karw, gdzie znajdowało się wg starych map najbliższe Górzna przejście graniczne i gdzie do chwili obecnej stoi murowany budynek strażnicy pruskiej. Część bowiem wojsk powstańczych zgodnie z rozkazem gen. Rybińskiego miała przejść granicę ze Szczutowa do Górzna. Teren ten jest o tyle interesujący, iż w 2020 r. osobiście prowadziłem na nim na 1,2-hektarowej działce własne poszukiwania (oczywiście w sposób legalny). Znalazłem wówczas powstańczy guzik wyprodukowany w Warszawie z wizerunkiem skrzyżowanych armat i gorejącego granatu, 3 monety z czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego oraz 2 kulki muszkietowe. Prawdopodobnie część polskich oddziałów powstańczych lat 1830-1831 gdzieś w tym miejscu przekraczała granicę państwową, aby udać się pod eskortą po internowaniu do pobliskiej Brodnicy. Zasadniczym celem moich poszukiwań było ustalenie, czy na wskazanej działce znajdują się przedmioty o charakterze zabytkowym, mające związek z tymi wydarzeniami. Poszukiwania miały zatem charakter sondażowy i prowadzone były pod kątem rozszerzenia poszukiwań przez BGEP na te tereny, leżące tym razem już po pruskiej stronie granicy. W oparciu o wynik moich poszukiwań nasuwa się wniosek, iż przez badany teren przemieszczali się najpewniej powstańcy, zatem zasadnym będzie uzyskanie w przyszłości przez BGEP pozwolenia na poszukiwanie zabytków ruchomych i w tym rejonie. Wówczas możliwym będzie odtworzenie drogi, którą przemieszczali się polscy żołnierze walczący we wspomnianym zrywie niepodległościowym już po przekroczeniu granicy do Brodnicy i jej przedmieść.

Hobby polegające na „bieganiu” z wykrywaczem metali to wspaniała rzecz. Z jednej strony pozwala na realizację indywidualnych zainteresowań i świetne spędzanie wolnego czasu bez telewizji, komputerów i internetu, z drugiej zaś przynosi pożytek dla historii. Zabytki znajdywane w ziemi potwierdzają oraz weryfikują aktualny stan wiedzy historycznej o wydarzeniach mających miejsce w przeszłości. Działania BGEP (odkrywanie ostatnich dni powstania listopadowego) wpisują się w ten trend, a nadto pozwalają na pielęgnację pamięci i tradycji ów zrywu niepodległościowego. Chodzi tu nie tylko o poszukiwania pamiątek historii, a także inne nasze działania – spotkania z dziećmi i młodzieżą i prezentowanie znalezionych przez nas artefaktów, prelekcje o tych wydarzeniach na różnego rodzaju festiwalach, zjazdach i konferencjach historycznych, przybliżanie tej wiedzy w czasie lokalnych audycji telewizyjnych i spotkań autorskich z mieszkańcami, czy coroczne spotkania członków i sympatyków BGEP w dniu 5 października przy pomniku w Bachorze, upamiętniającym przekroczenie granicy przez powstańców, postawionym z własnych środków przez wspomnianego wyżej nieżyjącego już Stefana Kiczyńskiego (honorowego członka BGEP). Do podobnej aktywności serdecznie zachęcam.

Fot. BGEP