Potrzebę zbadania i napisania historii gnieźnieńskich cechów rzemieślniczych odczuwano już od dawna. Dotychczasowy dorobek historiografii na ten temat ograniczał się w zasadzie do opracowania Stanisława Karwowskiego z 1892 r. i niewielkich uzupełnień dorzuconych przez późniejszych autorów. Pionier badań nad dziejami organizacji gnieźnieńskich rękodzielników ograniczył się do omówienia wydarzeń do końca XVIII w. Przeszkodą dla rozszerzenia zakresu chronologicznego był brak dostępu do późniejszych źródeł historycznych. – Dlatego, gdy pojawiła się możliwość przebadania znacznej części dokumentacji cechowej pochodzącej z XIX i XX wieku, trudno było nie podjąć próby opracowania w większości nieznanej dotychczas tematyki. Dla historyka praca na źródłach, o których z całą pewnością wie, że nikt ich przed nim nie wykorzystał do celów naukowych, jest z oczywistych względów odkrywczą i niezmiernie inspirującą – mówi Marek Szczepaniak, kierownik gnieźnieńskiego Oddziału Archiwum Państwowego w Poznaniu.

Oprócz znanych wcześniej dokumentów przechowywanych w archiwach państwowych w Bydgoszczy i Poznaniu, wykorzystano materiały archiwalne od niedawna znajdujące się w Archiwum Państwowym w Poznaniu oraz w jego Oddziale w Gnieźnie. Cennych informacji dostarczyły także materiały przechowywane w archiwum zakładowym Wielkopolskiej Izby Rzemieślniczej w Poznaniu i w składnicy akt Cechu Rzemiosła i Małej Przedsiębiorczości w Gnieźnie.

Geneza monografii

– Rozpoczynając pracę zakładano, że publikacja będzie skierowana będzie w pierwszym rzędzie do gnieźnian, szczególnie miejscowych rzemieślników i ich rodzin, którzy na jej kartach poszukiwać będą śladów swoich bliskich. Z drugiej strony, praca powinna spełniań kryteria pracy naukowej, umożliwiającej weryfikację wszelkich podawanych informacji. Sposobność ku temu daję znaczna ilość przypisów odnoszących się głównie do źródeł archiwalnych, których przekaz w większości przypadków prezentowany jest po raz pierwszy – mówi M. Szczepaniak.

– Geneza monografii „Dzieje gnieźnieńskiego rzemiosła cechowego” związana jest z niezwykle ważnym wydarzeniem - 19 marca 2000 r., święto patrona rzemieślników, św. Józefa. To właśnie wtedy, jako przedstawiciele gnieźnieńskiego cechu, na zaproszenie papieża Jana Pawła II, wyruszyliśmy w pielgrzymkę rzemiosła polskiego do Watykanu, w którym spotkali się przedstawiciele światowego rzemiosła. Było to ogromne przeżycie duchowe, które dało początek niniejszemu opracowaniu. W czasie kilkudniowej podróży wielokrotnie rozmawialiśmy o potrzebie lepszego poznania historii naszej organizacji, aby móc ją jak najdokładniej przekazać kolejnym pokoleniom rzemieślników. Po powrocie rozpoczęliśmy poszukiwania potrzebnych materiałów, ale niezbędne było merytoryczne wsparcie. Jako zawodowcy zwróciliśmy się zatem do zawodowca, autora niniejszego opracowania. Marek Szczepaniak, historyk, już wcześniej podejmował próby zgłębienia historii gnieźnieńskiego cechu, gdyż ta tematyka jest mu bliska jako synowi mistrza szewskiego. W 2005 roku podpisany został list intencyjny i prace ruszyły z miejsca – dodaje Stefan Pokładecki, Starszy Cechu i Małej Przedsiębiorczości w Gnieźnie.

Oddawana dziś w ręce czytelników książka obejmuje okres od uchwytnego w źródłach początku gnieźnieńskiego ruchu cechowego do roku 2019, tj. do momentu ukończenia gnieźnieńskiej Cechowej Szkoły Rzemieślniczej przez jej pierwszych absolwentów. Narracja odnosząca się do okresu do pierwszej połowy XIX w. na ogół ogranicza się do terenów miasta Gniezna. W kolejnych latach, aż do czasów współczesnych, działalność gnieźnieńskich organizacji rzemieślniczych rozszerzyła się na teren całego powiatu, a w niektórych okresach również na teren powiatów ościennych. Ten powiększony obszar działalności również został w książce przedstawiony.

– Marek Szczepaniak przez wiele lat docierał do źródeł, o czym świadczą liczne przypisy umieszczone w niniejszej monografii. Zasługi w procesie powstawania dzieła mieli również członkowie cechu, którzy zbierali pamiątki wśród seniorów cechu oraz ich rodzin. W wyniku wszystkich tych działań powstało dzieło spójne i dokładnie przedstawiające historię gnieźnieńskiego cechu – zaznacza S. Pokładecki.

Całość opracowania została podzielona na 3 części

Część pierwsza obejmuje okres od powstania organizacji rzemieślniczych w Gnieźnie w okresie średniowiecza i wczesnonowożytnym aż do pierwszej połowy XIX w., tj. do zniesienia przymusu przynależności do cechu. Podjęto tu po raz pierwszy próbę ustalenia liczby funkcjonujących w Gnieźnie cechów na podstawie występujących w księgach rady miejskiej (tzw. „radzieckich”) zapisów o wyborze starszych cechowych. Okres drugi obejmuje nieco ponad stuletni okres od wprowadzenia dobrowolności w przystąpieniu do cechu, aż do okresu gdy po II wojnie światowej władze komunistyczne zaczęły narzucać w miejsce wybieranych przez rzemieślników władz cechowych, mianowane odgórnie zarządy komisaryczne, oraz dążyć do komasacji ruchu cechowego, by łatwiej go poddać inwigilacji i kontroli. Część trzecia obejmuje okres od momentu odgórnego tworzenia tzw. „cechów zjednoczonych” i walki komunistycznego państwa z „inicjatywą prywatną” na początku lat pięćdziesiątych XX w., do czasów współczesnych. Większość informacji jakie znalazły się w częściach drugiej i trzeciej przedstawiona została w literaturze przedmiotu po raz pierwszy.

– Publikację uzupełniają liczne dodatki. Przedstawiono w nich fotografie dokumentów królewskich wystawionych dla gnieźnieńskich cechów. Po raz pierwszy zaprezentowano sztandary cechowe, stanowiące swego rodzaju kwintesencję etosu rzemieślniczego. Pokazano odciski pieczęci cechowych, oraz nieliczne, niestety, zdjęcia gnieźnieńskich rzemieślników. W części tej znalazła się również tablica wymieniająca starszych cechowych od schyłku XVI w. oraz schemat przekształceń cechowych, którą wcześniej autor prezentował w Encyklopedii Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej. Książka zawiera również liczne tabele, zestawienie cytowanej literatury, kilka przykładowych tekstów źródłowych z okresu od XVIII do XIX w. oraz indeks nazwisk wymieniający ponad 1870 postaci, z których większość to gnieźnieńscy rękodzielnicy – wyjaśnia M. Szczepaniak.

Prace nad książką rozpoczęto w 2005 r. Nie zostały niestety wówczas zakończone. Po kilkuletniej przerwie podjęto je ponownie, by owoc wieloletnich badań mógł trafić do czytelników w jubileuszowym roku gnieźnieńskiego rzemiosła.

– Dziś, w przededniu jubileuszu 600-lecia udokumentowanej działalności cechów gnieźnieńskich, wynikającej z daty (21.09.1420 r.) podpisania przez króla Władysława Jagiełłę najstarszego znanego statutu cechu gnieźnieńskiego, oddajemy w Wasze ręce niniejsze dzieło, opracowane z myślą o całej braci rzemieślniczej, ich rodzinach oraz ku pamięci zmarłych rzemieślników. To także pozycja dedykowana potomnym, którzy w przyszłości przejmą nasze warsztaty albo będą otwierać nowe działalności. Zachęcamy gorąco do lektury wszystkich sympatyków rzemiosła – podkreśla S. Pokładecki.

Fot. Cech Rzemiosł i K. Soberski