Pakość – gotycki zamek i relikwie Krzyża Świętego

Pakość to niespełna 6-tysięczne miasteczko położone na pograniczu kujawsko-pałuckim, nad rzeką Noteć, między jeziorem Pakoskim od północy i Mielno od południa. Przez miasto przecinają się stare szlaki komunikacyjne: Strzelno – Nakło i Toruń – Żnin, dzisiaj jest to droga wojewódzka nr 255 od Strzelna i nr 251 do Żnina.

Pierwsze wzmianki o osadzie targowej pochodzą z 1243 r., była ona obiektem walk pomiędzy książętami kujawskimi i wielkopolskimi, w 1259 r. zdobyta została przez księcia kujawskiego Kazimierza. Pakość otrzymuje prawa miejskie w 1359 r. z nadania Kazimierza Wielkiego.

Nazwa miasta utworzona została starym przyrostkiem dzierżawczym od imienia osobowego „Pakost” (skrót od Pakosław), z rdzeniem starym prasłowiańskim „pak” – znaczącym silny, mocny (według prof. Jana Miodek). Nazwa Pakość, według O. Kolberga (1814 – 1890) ma pochodzić od pakowania, czyli pobudowania budynków na małej wyspie pomiędzy ramionami Noteci. W dokumentach możemy również znaleźć następujące nazwy: Pacost, Pacosc, Pakostich, Paccoscz, Pakoscz, Pakost.

Herbem miasta i gminy jest wizerunek św. Jakuba, w kolorze srebrno – czarnym, z głową ozdobioną złotą aureolą. Z prawej strony postaci stoi złoty krzyż, a cała sylwetka świętego otoczona jest pięcioma złotymi, pięcioramiennymi gwiazdami i umieszczona w polu prostokątnej pionowej tarczy koloru morskiego. Górną część herbu wieńczą trzy wieżyczki umieszczone na murach koloru brązowego.

W miejscowości do dzisiaj zachował się dawny układ urbanistyczny z długim prostokątnym rynkiem, na którym wśród XIX-wiecznych kamieniczek uwagę przykuwa budynek eklektycznego ratusza z 1907 r. Dawniej w tym miejscu stał kościół pw. Nawiedzenia NMP, który niestety spłonął w 1684 r. Dzisiejszy dwukondygnacyjny ratusz to dzieło dwóch budowniczych: Altmana i Soszyńskiego. Na budynku warto zwrócić uwagę na zegar nad wejściem, oraz na ośmioboczną wieżę pokrytą blaszanym dachem zakończonym secesyjną metalową chorągiewką.

Kościół pw. św. Bonawentury

Jednak miejscowość najbardziej słynie z Kalwarii Pakoskiej, nazywanej Kujawską Jerozolimą, która jest jedynym na Kujawach i w Wielkopolsce żywym pomnikiem wiary i kultu Męki Pańskiej. Jest to druga, najstarsza w Polsce, po kalwarii zebrzydowskiej. Powstała ona w 1628 r., kiedy ziemię pod budowę podarowała rodzina Działyńskich. Większość kaplic, po ostatnich pracach remontowych i konserwatorskich, odzyskała już dawny blask. Kalwarią i kościołem pw. św. Bonawentury opiekują się oo. Franciszkanie - Bernardyni.

Zamek

Tym razem skupimy się na kościele klasztornym i zarazem parafialnym, który powstał ok. 1631/1637 r., na miejscu gotyckiego, XIV-wiecznego zamku. Zamek wzniósł w latach 1326-1330 starosta bydgoski Bogumił z Pakości herbu Leszczyc (według badań archeologa Czesława Sikorskiego z Inowrocławia). Była to budowla ceglana na planie kwadratu, o boku około 30 m, na solidnym fundamencie z głazów eratycznych. Obwód zamku wzmacniały przypory, natomiast zabudowa wewnętrzna była całkowicie drewniana. Zmiany adaptacyjne zamku na świątynię klasztorną spowodowały, że mury zamkowe w większości są niewidoczne, a wnętrze już nie przypomina stylu gotyckiego.

Dzisiejsza fasada frontowa kościoła jest barokowa, ale posiada skromne cechy stylu renesansowego. Wnętrze pochodzi z XVIII w. i utrzymane jest w stylu rokokowym, na uwagę zasługuje bogaty wystrój rzeźbiarski. Ołtarz główny datowany jest na 1780 r. W jego centralnej części znajduje się sporych rozmiarów krucyfiks, a po bokach cztery figury: Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana Ewangelisty, św. Franciszka i św. Jana Józefa od Krzyża. Całość głównego ołtarza zwieńczona jest rzeźbą Boga Ojca w otoczeniu aniołów. Warto również zwrócić uwagę na cztery bogato zdobione, rokokowe ołtarze boczne, wykonane przed 1775 r.

Relikwie Krzyża Świętego

W kaplicy Matki Boskiej Pakoskiej (powstałej w 1680 r. na miejscu wieży zamkowej tzw. bramnej), znajduje się rzeźbiony w drewnie posąg Madonny Loretańskiej z Dzieciątkiem błogosławiącym świat (w klasycystycznym ołtarzu z końca XVIII w.). Na głowie Maryi znajduje się papieska tiara. Nad wejściem do kaplicy umieszczono obraz Bartłomieja Strobla (ucznia Rubensa) z 1648 r., przedstawiający adorację Madonny Królowej Niebios przez św. Bonawenturę i św. Ludwika de Valois.

W zakrystii przechowywany jest największy w Polsce relikwiarz drzewa Krzyża Świętego, wystawiany podczas nabożeństw pokutnych i odpustów kalwaryjskich. 16 września 2018 r. ks. abp Wojciech Polak Metropolita Gnieźnieński, Prymas Polski, podczas uroczystości odpustowych, nadał Kalwarii Pakoskiej Statut Archidiecezjalnego Sanktuarium Męki Pańskiej.

Relikwie z drzewa Krzyża Świętego są najważniejszym symbolem chrześcijaństwa, związanym bezpośrednio z męką i śmiercią Jezusa z Nazaretu. Legendarny drzewiec (czarna, jerozolimska sosna, która występuje w Palestynie w Ziemi Świętej) miała pierwotnie odnaleźć cesarzowa Helena, matka Konstantyna Wielkiego. Dziś części krzyża, na którym został zabity Jezus Chrystus rozsiane są po całym świecie. Relikwie posiada także wiele świątyń w Polsce. Najsłynniejszym takim miejscem jest bez wątpienia Sanktuarium na Świętym Krzyżu w województwie świętokrzyskim. Takich miejsc jest zdecydowanie więcej, m.in. Lublin (u oo. Dominikanów, były większe niż w Pakości, ale niestety tam skradziono), Opole, Częstochowa, Warszawa, Kraków Mogiła, Wałbrzych, Gniezno, Ostrów Lednicki, Strzelno (największy zbiór relikwii w Polsce w jednej świątyni), Elbląg, Końskie, Katowice, Lubań, Wojcieszów, Jelenia Góra, Bolesławiec, Lednickie Pole, Sandomierz i jeszcze kilka innych miejsc…

DAMIAN RYBAK
Fot. D. Rybak