Karol Estreicher (1906-1984) pochodził ze znany krakowskiej rodziny. Protoplasta rodu Dominik Estreicher pochodził z Moraw, był malarzem, uczestnikiem obiadów czwartkowych i kolekcjonerem motyli. Jego synem był Alojzy – botanik mający wielkie zasługi dla krakowskiego Ogrodu Botanicznego; wnukiem: Karol Józef zwany ojcem bibliografii polskiej, dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej i historyk literatury; prawnukiem Stanisław – historyk prawa i kontynuator dzieła bibliograficznego ojca; praprawnukiem wreszcie był Karol Rafał, zwany Karolem Młodszym, historyk sztuki.

Karol Estreicher obcując od dzieciństwa z Wawelem i innym krakowskimi bezcennymi materialnymi świadectwami polskiego dziedzictwa historii i kultury w 1939 roku uczestniczył w ukrywaniu polskich skarbów narodowych przed Niemcami. Wiele dzieł udało się spławić Wisłą do Sandomierza, osobiście wyruszył z arrasami wawelskimi i Szczerbcem do Rumunii, następnie do Francji. Podczas morskich i rzecznych wędrówek ze skarbami, jednego razu w trakcie burzy przymocował miecz koronacyjny polskich królów do deski, by w razie potrzeby podać go do szalupy lub – w gorszym razie – by deska uniosła go na wodzie. Dla pewności arrasy i Szczerbiec, a wraz z nimi także pelplińska Biblia Gutenberga, rękopisy Chopina i inne bezcenne przedmioty trafiły do Kanady. Będąc na emigracji Estreicher zdobywał informacje o polskich dziełach sztuki zagrabionych przez Niemców, o stratach wojennych. Po zakończeniu działań wojennych natychmiast wyruszył, by je odzyskać. Triumfalnie przyjechał do Krakowa pociągiem wiozącym ołtarz mariacki i „Damę z gronostajem” Leonarda da Vinci.

Ten wielki bohater polskiej historii, dzięki któremu szczycimy się kolekcją arrasów, największym gotyckim ołtarzem Europy, dziełem Leonarda nie doczekał się zasłużonego hołdu. W Krakowie ma co prawda skromny zaułek i popiersie, ale żadnego pomnika i ulicy. Cóż, wolimy stawiać na cokołach tylko tych, którzy walczyli i zginęli. Nie neguję ich poświęcenia, patriotyzmu, oddania ojczyźnie. Chciałbym tylko, by doceniono też tych, którzy bez broni ratowali ojczyznę w jej materialnym wymiarze – skarby przeszłości, dzieła sztuki, zabytki archeologiczne.

Wojna niesie ze sobą zawsze śmierć, głód, strach, zniszczenie. I niesie ze sobą grabież. Od starożytności łupem zwycięzców padały królewskie i świątynne skarbce, klejnoty prywatnych ludzi, dzieła sztuki w spalonych budynkach. Od wieków też ludzie starali się ratować. Nawet dzieci mogą obejrzeć animowany film „Sekret księgi z Kells” o próbie uratowania bezcennego manuskryptu w średniowiecznym klasztorze. Wspomnijmy też film „Obrońcy skarbów”,

W chwili gdy to piszę, myślę o pracownikach muzeów i archiwów Ukrainy. Część muzealników ruszyła na front. Ile zdołali uratować, wywieźć, zabezpieczyć? Myślę o tych, którzy usiłują zabezpieczyć lwowskie pomniki obkładając je workami z piaskiem, folią. O tych, którzy dokonują rozbiórki ołtarzy, by ich rzeźby i obrazy wywieźć w bezpieczniejsze miejsca. Mam też świadomość, że splecione losy polsko-ukraińskie i wielka historia nad głowami obu narodów sprawiły, że dziś we Lwowie znajdziemy choćby obraz Anny Bilińskiej „Starzec z książką”, Galerię Dąmbskich, bezcenne dokumenty związane z dziejami Galicji. W Krakowie trwa zbiórka finansowa na pomoc ukraińskim archiwaliom, a Jan Ołdakowski, dyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego, mówił niedawno w radiowym wywiadzie dla „Dwójki”, że Ukraina musi być gotowa na tworzenie listy strat wojennych. Iluż to Estreicherów potrzeba, by ocalić narodowe dziedzictwo historii i kultury?

Fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego  audiovis.nac.gov.pl