Jedyną możliwością w odszukaniu potencjalnego okresu pojawienia się na polskich ziemiach stodół w momencie powstawania państwa polskiego są wykopaliska archeologiczne. Wynika z nich, iż w osadach obronnych, grodach i podgrodziach o zabudowie zwartej, budynki stały obok siebie wzdłuż kilku ulic,a wejścia do nich znajdowały się  w ścianie szczytowej. Prawdopodobnie w bezpośrednim sąsiedztwie budynków mieszkalnych stały budynki gospodarcze, głównie te które służyły do przechowywania produktów i zboża, tzn. spichlerze oraz budynki dla zwierząt.

Brak wiadomości o stodołach każe przypuszczać, że albo nie występowały w ogóle lub też usytuowane były poza obrębem grodziska. Mogły to być jeszcze stodoły nie wykształcone, podobne raczej do brogów (budynek z trzcinowym lub słomianym dachem opartym na słupach i plecionymi ścianami, dostawianymi do tych słupów lub połączonymi z nimi konstrukcyjnie).

Dotychczas nie wyjaśniono czy w zagrodzie wiejskiej z okresu przed kolonizacją na tzw. prawach niemieckich występowała stodoła, czyli budynek służący do przechowywania niewymłóconego zboża.

Pochodzenie nazwy

Na podstawie podobieństwa językowego niektórzy badacze skłonni są przypuszczać, że nazwa „stodoła” jest pochodzenia niemieckiego (nazwa górno-niemiecka Stadel). Jednakże nazwa stodolja, stodol  występują w językach cerkiewno-ruskim i serbskim. Tak więc nie ma podstawy sądzić, by były zapożyczone z języka niemieckiego. Ponadto rodzimego słowiańskiego są nazwy poszczególnych części stodoły; „klepisko”, „ boisko”, „sąsiek”, „sąsiecznica”, „zapole”.

Ostateczne rozstrzygnięcie czy stodoła istniała w zagrodzie z X-XII wieku jest trudne, gdyż brak na to pewnego potwierdzenia w materiałach archeologicznych. Nieobecność śladów stodół może wynikać z usytuowania ich z dala od pomieszczeń mieszkalnych lub z ich prymitywnej konstrukcji i materiałów, które się nie zachowały.

Układ zagrody

Każda rzecz ma swoje miejsce przeznaczenia, tak samo było również ze stodołami i ich ustawieniem względem innych budynków w zagrodzie wiejskiej. Dobrym przykładem jest metoda na tzw. pomiara włóczna. Miała ona miejsce na terenach wschodniej i północno-wschodniej Polski.

Początkowo objęła ona dobra królewskie, później także dobra kościelne i prywatne. Wydzielano cztery pola, z czego trzy przeznaczano pod uprawę, czwarte natomiast na tzw. niwę domową pod zabudowę. Grunty wyznaczone pod wieś miały większe rozmiary. Wydłużenie siedlisk spowodowane było tym, że pomiędzy stodołą a domem ciągnął się pas ziemi, zwany ogrodem. Budynki dla zwierząt mogły stać w pobliżu domu lub przy stodole.

Układ zagrody był więc następujący:

• przy drodze stał dom, przeważnie zwrócony szczytem do ulicy,
• na linii domu usytuowane 1 lub 2 budynki dla zwierząt,
• za budynkami ciągnął się ogród  o długości dochodzącej nawet do 120 metrów,
• przez ogród prowadziła z głównej ulicy droga gospodarcza do stodoły,
• stodoła stała zawsze w poprzek siedliska,
• gdy chlewów nie budowano za domem, stawiano je przy stodole, wzdłuż granicy siedliska tak, że wraz ze stodołą tworzyły czworobok, zamknięty wysokim płotem,
• niekiedy w ogrodach, bliżej domu stawiano małe spichlerze.

Wsie powstałe w czasie pomiary włócznej w literaturze określane są jako szeregówki.

Duże zmiany w układzie zagród, a raczej w ilości i wielkości budynków w zagrodzie, nastąpiły po wprowadzeniu nowych systemów gospodarowania. Likwidacja trójpolówki, zastosowanie płodozmianów, uprawa nowych gatunków roślin, uintensywnienie hodowli – wszystko to spowodowało zwiększenie zamożności chłopów i zmiany na zagrodach.

Czym jest stodoła i jej rodzaje

Jest budynek w gospodarstwie rolnym przeznaczony do przechowywania zebranego zboża (najczęściej w postaci snopków), siana i słomy (luzem lub sprasowanej w bele). W stodole wykonywało się też omłoty zboża, przechowywano narzędzia rolnicze, pojazdy rolnicze.

Ze względu na zewnętrzny kształt i rozplanowanie stodoły wolno stojące można podzielić na trzy typy;

• stodoły wieloboczne, prostokątne lub kwadratowe, stodoły wąsko frontowe i szeroko frontowe.

Na terenie Polski stodoły wieloboczne występują głównie na Śląsku i Małopolsce oraz sporadycznie na ziemi Łowickiej. Pojedyncze okazy można znaleźć w naszej Wielkopolsce. Występujące na terenie Polski stodoły wieloboczne mają 5, 6 lub 8 ścian.

Stodoły wąsko frontowe charakteryzują się usytuowaniem wejścia w ścianie krótszej, szczytowej. Spotyka się dwa rodzaje rozplanowania ich wnętrz. Przy jednym klepisko przechodzi przez całą długość budynku, a w drugim - zajmuje tylko część środkową i otoczone jest z trzech stron sąsiekami.

Najbardziej rozpowszechnioną formą, które zachowały się do naszych czasów są stodoły szeroko frontowe, o różnym rozplanowaniu. Mogą składać się z klepiska i dwóch sąsieków odgrodzonych ścianami działowymi lub niskimi ściankami. Mogą to być również stodoły z dostawionymi z tyłu, boków lub z przodu szopami, komórkami lub składami. Stodoły szeroko frontowe mają zazwyczaj dwie pary drzwi-wierzei, dzięki którym na klepisko jest dogodny wjazd i wyjazd.

Z czego składa się stodoła?

Interesujące jest nazewnictwo poszczególnych części naszego obiektu. Obok powszechnie występującej nazwy „klepisko” , „boisko” , „bojowisko” na oznaczenie środkowej części stodoły, służącej do młócenia zboża, stosowana jest nazwa „tok” o wschodnich korzeniach. Obok nazwy „sąsiek” synonimicznie stosuje się określenie „zapole”, „zasiek”, „strona”. Dość zróżnicowane jest nazewnictwo ścianek oddzielających sąsieki od klepiska : „zapolnica”, „sąsiecznica”, „przełazisko”

Przyszłość stodół

A jak obecnie wyglądają te budynki? Czy służą jeszcze do gromadzenia łanów zbóż? Czy też omłotu. Czas i technologia  poszła mocno do przodu. Te wszystkie czynności wykonują nowoczesne maszyny. Ułatwiając tym samym prace na roli. Dzisiaj rolą stodoły jest chronić przechowywane w nich przedmioty. Są jednak przypadki, że budynek ulega rozpadowi i zawaleniu, wtedy nie pozostaje nic innego jak rozebrać zgliszcza. Jest jednak szansa na drugie życie dla drewna, z którego została zbudowana stodoła i ponowne jej wykorzystanie w dzisiejszym nowoczesnym  budownictwie.

Warto więc dla utrwalenia tego co powoli znika z naszego krajobrazu poszukać miejsc i odkryć to co dotychczas wydawało nam się zwykłą stertą desek. Zapraszamy do poszukiwać na Pojezierzu Gnieźnieńskim.

Fot. Sz. Raith