Sporą część Mogilna zajmuje jezioro położone w części północnej miasta, stąd jego nazwa. Stanowi część Pojezierza Gnieźnieńskiego, jest wydłużone dokładnie w układzie północ-południe. Zasila je rzeka Panna, łącząca od północy Jezioro Wiecanowskie. Mniej więcej w połowie długości akwen przecięto wiaduktem, po którym biegnie nie eksploatowana linia kolejowa Mogilno - Orchowo, dziś już zabytkowa.
Północna część, do której wpływa Panna położona jest w najstarszej części miasta. Do jeziora przylega urokliwy park z plantami i fontanną. Zbiornik od średniowiecza towarzyszył mieszkańcom miasta i okolicy, a także zakonnikom, którzy osiedlili się nad jeziorem już w XI wieku. Dawniej było ono czyste a dziewicza przyroda zapewniała pożywienie dla ludności, która zajmowała się również połowem ryb oraz łowiectwem. Z zachowanych dokumentów wynika, że benedyktyni zaopatrywali się u mieszkańców Żabna w dorodne ryby.
We wczesnym średniowieczu na półwyspie wcinającym się w Jezioro Mogileńskie istniał gród obronny, a po stronie wschodniej na wzgórzu osada obronna. Rozwojowi osadnictwa sprzyjało położenie przy szlaku bursztynowym. Przez cały okres staropolski Mogilno wchodziło w skład Królestwa Polskiego. Do 1768 r. było to województwo kaliskie, następnie gnieźnieńskie. Miłośnicy historii podążający tutejszymi szlakami zwiedzają kościoły romańskie w Mogilnie i Strzelnie, zaliczane do najcenniejszych obiektów architektury.
Pochodzenie polodowcowe Jeziora Mogileńskiego nadaje mu charakterystykę rynnową. Powierzchnia zwierciadła wynosi ok. 75 ha, położone jest 89 m npm, średnia głębokość ok. 3,5 m, długość - 2375 m, szerokość - ok. 350 m. W oparciu o badania z 2003 roku wody zaliczono jako pozaklasowe. Oznacza to, że jest poza kategorią podatności na degradację, głównie ze względu na zanieczyszczenie ściekami komunalnymi i przemysłowymi. Od początku lat 90. XX wieku prowadzone są tu prace rekultywacyjne, intensywne napowietrzanie. Mimo tego wody niezmiennie klasyfikowane są jako pozaklasowe, ze względu na w/w pokłady zanieczyszczeń odłożonych w strefie dennej.
W okresie powojennym zakłady przemysłowe, zwłaszcza zakład obsługi rolnictwa (TOR) zatruwały Jezioro na potęgę. Ścieki bez żadnych ograniczeń spuszczano wprost do wody. Podobnie było z zanieczyszczeniami komunalnymi, gdyż oczyszczalnia powstała dopiero po kilku dziesięcioleciach. Straszliwie zanieczyszczona woda, z głębinowym osadem ciężkich frakcji olejów, smarów, metali ciężkich, nie podołała naturalnemu procesowi samooczyszczenia. Poważniejsze działania w celu oczyszczenia Jeziora rozpoczęto dopiero pod koniec słusznie minionego ustroju wraz z likwidacją zakładu położonego w bezpośrednim sąsiedztwie wody.
W tym czasie w parku nad rzeką Panną funkcjonował jeszcze ogródek Jordanowski, sprzyjał temu podmokły teren, dostępność wody. Dodatkowo teren obecnego parku miejskiego na znacznym obszarze był użytkowany jako wysypisko odpadów budowlanych, szkła i różnych opakowań. Konieczna była budowa grobli w celu udrożnienia komunikacji pieszej z centrum w kierunku magistratu. Nie uchroniło to jeziora od dodatkowych zanieczyszczeń. W tych warunkach nie było mowy o rekreacyjnym wykorzystaniu Jeziora, woda nie nadawała się do kąpieli ani zarybiania. Tylko zimą, po grubym lodzie młodzież wykorzystywała taflę do jazdy na łyżwach, sankach i gry w hokeja.
Kiedyś jeziora postrzegano głównie w kontekście ich użyteczności, jako źródło wody i pożywienia. Dzięki temu tereny położone w pobliżu były atrakcyjne dla osadnictwa. Obecnie oprócz funkcji użytkowych doceniane jest znaczenie przyrodnicze i społeczne. Jeziora poprawiają bilans wodny w najbliższym otoczeniu, zwiększają retencję powierzchniową, stabilizują zwierciadło wód podziemnych. W ten sposób poprawiają warunki wilgotnościowe oraz powodują wykształcenie specyficznego klimatu lokalnego. Podkreślić należy także ich rolę w utrzymaniu bioróżnorodności. Jednocześnie jeziora i ich otoczenie są atrakcyjnym miejscem z punktu widzenia turystyki i rekreacji. Wzdłuż brzegów najczęściej powstają mariny, domy wczasowe, campingi, towarzysząca baza gastronomiczna.
Brzegi jeziora i strefa przybrzeżna porośnięta jest przez rośliny ziemno‐wodne (trzcina, pałka wodna, tatarak). Są ostoją, miejscem rozrodu i bazą pokarmową dla wielu gatunków zwierząt związanych z wodą i lądem. Wśród nich występują płazy i gady (np. żaby, żółwie błotne, zaskrońce), ptaki pływające i brodzące (np. kaczki, gęsi, kormorany, łabędzie, perkozy, czaple, żurawie i inne). W tej strefie pojawia grzybień, grążel, rogatek, moczarka, rzęsa wodna, pośród których żyją larwy owadów, ślimaki, pijawki, raki, małże oraz ryby. Pozostałe obszary charakteryzują się mniejszą różnorodnością biologiczną. Strefa toni jest zasiedlona przez plankton roślinny i zwierzęcy oraz ryby. Bliżej dna, gdzie warunki życia ze względu na brak światła są najtrudniejsze, występują pierścienice, larwy niektórych owadów, małże i ryby żywiące się pokarmem gromadzonym w osadach dennych (sum, sieja, karp).
Formy wypoczynku związanego z jeziorami są coraz częściej określane jako turystyka jeziorna. Obejmuje ona różne sposoby rekreacji związane z wodą, jak sport, wędkarstwo, kąpiel. Charakterystyczną cechą miasta z ciekawymi walorami turystycznymi jest dostęp do wody, który znacząco podnosi atrakcyjność rekreacyjną. Projekty inżynierów i architektów w zakresie zabudowy nabrzeży definiują charakter miasta, tworzą jego przestrzeń publiczną. Obszary nadwodne, pierwotnie wykorzystywane na potrzeby przemysłowe, są rewitalizowane i przekształcane. Docelowo powinny służyć zarówno mieszkańcom jako miejsce wypoczynku, jak również przyciągać turystów. Pierwsze zmiany podejścia do wykorzystania zasobów Jeziora przypadają na ostatnie dekady XX wieku. W warunkach Mogilna jezioro nie stanowi bariery urbanizacyjnej. Położone w wydłużonej rynnie, w obniżeniu terenowym, może służyć nie tylko ekosystemom wodnym. Miejsce na infrastrukturę jest na brzegu, pod warunkiem zastosowania rozwiązań przyjaznych dla przyrody. Zachowanie linii brzegowej jest warunkiem ochrony zasobów wodnych, wykorzystaniach ich z pożytkiem dla mieszkańców.
Jezioro Mogileńskie tylko w niewielkim stopniu użytkowane do celów rekreacyjnych, chociażby w ramach gospodarki rybackiej. Najpowszechniejszą formą jest rekreacyjne wędkarstwo. Woda poprzez różne formy oddziaływania (korzystny bioklimat, atrakcyjność krajobrazu) i możliwość podejmowania zróżnicowanej aktywności (sporty wodne, żeglarstwo, wędkarstwo rekreacyjne, kąpiel, plażowanie) stwarza warunki dla wypoczynku i odnowy sił. To wymaga zagospodarowania terenu, w strefie brzegowej powinna pojawić się infrastruktura wypoczynkowo-rekreacyjna, obiekty agroturystyczne, gastronomia, kempingi, boiska, plaża.
Obecnie nad Jeziorem Mogileńskim nie ma kąpieliska ani plaży, w tym celu trzeba jechać do Wiecanowa. Jeszcze podczas zaborów, w 1883 r. w bliskiej odległości od kościoła farnego i ogrodów na jeziorze wybudowano drewniany zakład kąpielowy zwany Łazienkami. Wzniesiono go w celu podniesienia higieny mieszkańców miasta i okolicy. Niestety podczas I wojny światowej łaźnia spłonęła i nie została odbudowana.
W 2020 r. na miejscu dawnej barki, funkcjonowała wypożyczalnia sprzętu wodnego. Inwestycję realizował prywatny inwestor przy współpracy z gminą Mogilno. Miłośnicy wodnych wrażeń mogli wypożyczyć: kajaki, rowerki wodne, motorówki o silniku elektrycznym i żaglówkę. Wypożyczalnia nazywała się „Przystań Moniuszki”, jednak inwestycja była nieopłacalna lub przedsiębiorca nie dogadał się co do warunków działalności na kolejne lata. Mieszkańcy nie są świadomi perspektywicznych planów zagospodarowania jeziora, wykorzystania jego walorów dla celów społecznych. Należne miejsce w mieście nie powinno być traktowane jako przestrzeń stracona dla Mogilnian. Pełne wykorzystanie usług ekosystemu wodnego daje nie tylko możliwość optymalizacji zagospodarowania tej przestrzeni. Pozwala także cieszyć się przyrodniczym bogactwem, różnorodnością form i korzystnym oddziaływaniem na mikroklimat.
Historia rozwoju Mogilna pokazuje, że miasto od lat rozbudowuje się tyłem do jeziora. Jakby woda stała się przeszkodą w dalszej ekspansji osadnictwa, zamiast atrybutem. Zabrakło powiązania jej walorów z potrzebami społecznymi, pogodzenia interesów mieszkańców i ochrony przyrody. Jezioro praktycznie stało się dziurą na mapie miasta. Błędne podejście urbanistów, brak szacunku dla natury, stały się hamulcem jego rozwoju. Ze stratą dla mieszkańców i samego akwenu.
Zatrucie wody ściekami na długie lata wyklucza wykorzystanie Jeziora Mogileńskiego dla niektórych form rekreacyjnego wykorzystania. Względy sanitarne nie pozwalają na uruchomienie kąpieliska publicznego z prawdziwego zdarzenia. Wędkarze skarżą się na nieatrakcyjność smakową łowionych ryb. Brak atrakcyjnej infrastruktury brzegowej ogranicza zainteresowanie turystów, nie zachęca do edukowania młodego pokolenia. Wystarczy zajrzeć do miejscowości, gdzie woda w środku miasta jest walorem decydującym o ich rozwoju i poziomie życia mieszkańców. Skromna infrastruktura nad Jeziorem Mogileńskim nie wyczerpuje aspiracji powiatowego miasta z 625-letnią historią. Rozwiązania w tym zakresie pozostają pilnym zadaniem władz samorządowych, wystarczy wsłuchać się w potrzeby Mogilnian, uruchomić wrażliwość na dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe regionu.
Fot. J. Popiel
Serwis pojezierze24.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść komentarzy i opinii. Prosimy o zamieszczanie komentarzy dotyczących danej tematyki dyskusji. Wpisy niezwiązane z tematem, wulgarne, obraźliwe, naruszające prawo będą usuwane.
Artykuł nie ma jeszcze komentarzy, bądź pierwszy!