Zespół dworski w Szczeglinie z hitlerowskim obozem w tle

Szczeglin to niewielka miejscowość w powiecie i gminie Mogilno, zamieszkuje tu obecnie zaledwie ok. 100 osób. Wieś położona jest niecałe 4 km na wschód od Mogilna, przy lokalnej drodze do Czarnotula, nad maleńkim Jeziorem Szczeglińskim.

Jak większość tutejszych wsi, również historia Szczeglina sięga czasów średniowiecza. Ziemie te stanowiły pierwotną własność klasztoru benedyktynów mogileńskich, nadaną już w 1065 r. i zatwierdzoną w 1193 r. W czasie zaborów rząd pruski wcielił je do domeny Mogilna, a później trafiły w prywatne ręce niemieckie. Ostatnim właścicielem przedwojennym majątku w Szczeglinie był Niemiec Werner von Borck. To właśnie z jego inicjatywy wybudowano tutaj reprezentacyjny dwór.

Dwór pruski o urozmaiconej bryle, o konstrukcji zrębowo-szachulcowej w Szczeglinie został zbudowany ok. 1910 r. Jest to parterowa budowla, podpiwniczona, otynkowana, przykryta mansardowym dachem z mieszkalnym poddaszem, wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta. W obu elewacjach dłuższych usytuowano po dwie piętrowe wystawki. Na niektórych ścianach zachowały się nieliczne ozdobniki architektoniczne. Od strony frontowej znajduje się weranda i główne wejście, natomiast od strony elewacji ogrodowej taras i drugie wejście ze schodami.

Przy założeniu dworskim zachowały się zabudowania gospodarcze: stajnia, spichlerz, dom z kuźnią, czworak, obora oraz budynek gospodarczy (pełniące dzisiaj inne funkcje na potrzeby właściciela i przedsiębiorstwa zajmującego się skupem i sprzedażą zwierząt hodowlanych). Całość została otoczona niewielkim parkiem krajobrazowym o powierzchni 1,35 ha. Park jest zadbany, jest oazą zieleni z zachowanym cennym starodrzewem. Możemy tutaj odpocząć w cieniu dębów szypułkowych, wśród których najcenniejszy jest jeden stary dąb – pomnik przyrody o obwodzie 440 cm. Zobaczymy także klony pospolite i jesiony wyniosłe, a na obrzeżach parku rosną białe kasztanowce.

Obóz pracy

W latach 1939-1945 Niemcy zorganizowali w budynkach należących do zespołu dworskiego (w stajni, owczarni, oborze, stodole i winiarni) obóz pracy. Utworzono go już na początku II wojny światowej – w październiku, początkowo był to obóz przejściowy, do którego hitlerowcy sprowadzali na krótki pobyt: żołnierzy Wojska Polskiego, księży, Żydów i obywateli polskich pochodzenia żydowskiego, a następnie sprowadzali tu ludność pochodzenia romskiego i polskie rodziny na przesiedlenie. Przeciętny stan obozu wynosił ok. 330 więźniów. Łącznie przez obóz przeszło ok. 4.600 osób. Więźniowie pracowali w warsztatach ciesielskim, stolarskim, krawieckim oraz na roli w miejscowym majątku Szczeglin. Teren obozu oddzielony był podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego, a także zbudowano trzymetrową wartownię. W budynku pałacu mieściła się administracja, swoją siedzibę miał komendant i personel obozowy. Komendantem w Szczeglinie był sekretarz kryminalny Gestapo w Inowrocławiu Wilhelm Schmerse, zaś strażnikami – członkowie niemieckiej policji pomocniczej. Celem ludobójczej polityki okupacyjnej Niemców była całkowita germanizacja zachodnich ziem polskich przyłączonych w 1939 r. do nazistowskich Niemiec.

Zginęło tu ok. 80 osób (inne źródła podają, że ponad 100 osób) - 11 więźniów hitlerowcy rozstrzelali na terenie obozu, a ok. 65 więźniów w pobliżu lasu świerkówieckiego. Wiele osób, szczególnie dzieci i osób starszych zmarło, gdyż w obozie panowała epidemia tyfusu, oraz z powodu innych chorób, mizernego wyżywienia i antysanitarnych warunków bytowych. Obóz przejściowy zlikwidowano 15 września 1940 r., później przemianowano go na obóz karno-izolacyjny. Podczas likwidacji obozu więźniowie zostali przewiezieni do obozu w Inowrocławiu na Błoniach. Część więźniów ze Szczeglina uczestniczyła w jego budowie. Wielu innych trafiło do niemieckich obozów koncentracyjnych, m.in. do Dachau – obozu nazywanym „prawdziwym piekłem”, gdzie przebywało ok. 48 tys. Polaków, a zginęło co najmniej 7 tysięcy z nich.

Po wojnie majątek w Szczeglinie znacjonalizowano, a właścicielem został Skarb Państwa Polskiego. Na terenie majątku przeprowadzono ekshumacje pomordowanych więźniów, odnaleziono wówczas 9 grobów, z których wydobyto 24 ciała. Komendanta obozu w Szczeglinie (W. Schmerse) Prokuratura Rejonowa w Mogilnie oskarżyła o pozbawienie życia co najmniej 171 osób narodowości polskiej, 8 żydowskiej i 14 Cyganów. Sprawę jednak umorzono, nikt nie został pociągnięty do odpowiedzialności karnej. W miejscu, w którym znajdował się hitlerowski obóz zagłady, postawiono obelisk (w narożniku, na zewnątrz ogrodzenia parku dworskiego). Pomnik z tablicą upamiętnia tragiczne losy ludzi, którzy w tym obozie zginęli i byli więzieni. Obecnie ponad stuletni dwór wymaga remontu, jest on własnością (dwór, park i pozostałe zachowane budynki) prywatnej spółki.

DAMIAN RYBAK
Fot. D. Rybak