Park i ogrody norbertańskie w Strzelnie

Zespół dawnego klasztoru Norbertanek w Strzelnie obejmujący kościoły Św. Trójcy i Św. Prokopa, budynek plebanii – dawny dwór prepozytów, zachowana część skrzydła klasztoru (w tym muzeum) łącznie z otaczającym terenem i ogrodami w granicach ogrodzenia wpisany jest do rejestru zabytków, na listę Pomników Historii, stanowi dziedzictwo narodowe i podlega szczególnej ochronie konserwatorskiej.   

Niestety nie zachowały się dokładne plany i mapy jak wyglądały ogrody norbertanek strzeleńskich (obraz Karola Albertiego z 1795 r., znajdujący się w Muzeum Narodowym w Poznaniu oraz rysunek z natury Napoleona Ordy, zawarty w „Albumie widoków Wielkiego Księstwa Poznańskiego” (Warszawa 1836); nie pokazują części wschodniej ogrodów), jednak sięgając do przesłanek historycznych innych klasztorów norbertańskich w Polsce (Kraków, Imbramowice, Żukowo, Bolesławiec, Czarnowąsy) można przypuszczać jak wyglądała zieleń wokół obiektów znajdujących się na Wzgórzu Św. Wojciecha.

Życie duchowe kanoniczek reguły św. Norberta odzwierciedlała zwarta architektura, zamknięta w czworoboku, z klasztorem przylegającym do świątyni. Nieodłączną częścią klasztoru były ogrody, które pełniły funkcje ozdobno-użytkowe: krużganki służyły do medytacji i spacerów, w ogrodach uprawiano kwiaty i zioła, sadzono też ozdobne krzewy i drzewa – często w przypadku norbertanek park i ogród był prowadzony podobnie do stylu angielskiego, popularnego przy polskich pałacach i dworach w XVIII wieku.

Klasztor strzeleński był klasztorem klauzulowym, dlatego nie wszystkie osoby świeckie miały do niego wstęp. Reguły i regulaminy zawarte w kodeksach norbertańskich przewidywały, że w ogrodach „panny mogą pracować lub odpocząć po puszczaniu krwi [powszechna metoda leczenia w dawnych czasach]”. W zależności od celu, krew puszczano z różnych żył, np. żyła z małego palca najlepsza była na dolegliwości wątroby. Puszczanie krwi w klasztorach wykonywano kilka razy w roku, po takim zabiegu mniszka była zwolniona z codziennych obowiązków, mogła rozmawiać i dwa dni odpocząć.

Na wzgórzu św. Wojciecha przez wiele lat były prowadzone badania archeologiczne. Archeolodzy i badacze historii ustalili, że w strzeleńskim ogrodzie rosły polskie, tradycyjne gatunki drzew, przeważały brzozy i lipy, paprocie; siostry uprawiały: szczaw, rzodkiew, dziurawiec, krwawnik (na skaleczenia), mniszek lekarski, cykorię, rumianek i lebiodkę (na dolegliwości żołądkowe), miętę, kminek, melisę, czosnek, proso i wiele innych ziół leczniczych.

Wzorując się na krakowskim Zwierzyńcu, można przypuszczać, że norbertanki uprawiały różne odmiany winogrona i miały własną winnicę. Siostry poświęcały im sporo czasu, gdyż wino jest niezbędne chrześcijanom do liturgii mszy św. Norbertanki przyczyniły się także do rozwoju rolnictwa na Kujawach, poprzez udoskonalenie narzędzi i metod pracy na roli. Dzięki regularnej selekcji nasion i sadzonek przyczyniły się by uprawa przynosiła większe plony.

Oprócz części parkowej, ogrodowej, warzywno-ziołowej i winnicy pobożne mniszki musiały mieć własny sad. I tak właśnie było. W sadzie były szpalery czterech podstawowych drzew owocowych. Według późniejszego, ale zachowanego spisu inwentury majątku norbertanek z 1830 r. w sadzie rosło 13 jabłoni, 50 gruszek, 329 wiśni i śliwek. Z krzewów popularne były maliny, porzeczki i agrest. Natomiast w warzywniaku uprawiano spore ilości kapusty, warzywa korzeniowe, generalnie tzw. włoszczyznę do zup, jarzyny i zioła.

Od  2008 r. parafia przystąpiła do projektu dofinansowanego z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu, mającego na celu przywrócenie parku i ogrodów ponorbertańskich, a także do kompleksowej rewaloryzacji wszystkich terenów zielonych. Konkretnym zadaniem była aranżacja terenu wschodniej części wzgórza klasztornego na obszarze znajdującym się pomiędzy istniejącą zabudową dawnego opactwa a terenem ogrodów klasztornych rozciągających się na wschód od podnóża skarpy. Teren ten jest bardzo widoczny, gdyż rozciąga się w kierunku wschodnim w obrębie zachowanego klasztornego muru.

Zadanie to polegało na zagospodarowaniu w/w terenu i przystosowaniu go do potrzeb turystyki oraz funkcji społecznych i kulturalnych mieszkańców ziemi kujawskiej. Zrewitalizowane skarpy pełnią obecnie funkcję tarasów widokowych oraz okolicznościowych estrad dla widowisk plenerowych oglądanych u podnóża skarpy (od kilku lat muzeum przy parafii organizuje koncerty muzyczne, widowiska historyczne oraz Festyn Norbertański). W okresie wiosenno-letnim park i ogrody służą do spotkań plenerowych artystów – malarzy, rzeźbiarzy i fotografików.

W niedalekiej przyszłości park będzie stanowił przestrzeń dostępną dla turystów (przyjeżdżających zwiedzać zabytki dóbr kultury narodowej), pozwalającą obserwować z atrakcyjnych punktów widokowych bryłę i sylwetkę zespołu ponorbertańskiego, a także odczytywać w oparciu o wyeksponowane zarysy ścian dawny układ zespołu budowli klasztornych, skupionych wokół wirydarza klasztornego.

Na terenie parku i ogrodów zasadzonych zostało dużo nowych drzew i krzewów, roślinności rosnącej między kamieniami, kwiatów kwitnących w różnych porach roku, a także ziół, bylin, mchów i porostów. Nie da się nie zauważyć wielu unikalnych gatunków drzew: sosna himalajska (Pinus wallichiana), jodła kalifornijska (Abies concolor), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba), glediczja trójcierniowa (Gleditsia triacanthos „Sunburst”), jabłoń purpurowa „Ola” (Malus purpurea „Ola”), klon palmowy (Acer palmatum), dąb czerwony (Quercus rubra), jarząby, lipy drobnolistne, kasztanowce białe i czerwone, wierzby, brzozy, cisy, świerki.

Do najciekawszych krzewów rosnących w tym malowniczym i pachnącym historią miejscu możemy zaliczyć: magnolie, berberysy, budleja Dawida, tawuła japońska, kaliny koralowe, krzewuszka cudowna, migdałek, perukowiec, ostrokrzewy, złotokap Waterera, żylistek, ogniki, trzmieliny i wiele innych.

DAMIAN RYBAK
Fot. D. Rybak