Ostrów Radzimski – osada, którą „wykończyła” epidemia cholery

Ostrów Radzimski to dawna wyspa (obecnie półwysep) na rzece Warcie położona 5 km na północny-zachód od Murowanej Gośliny i około 1 km od wsi Starczanowo, nieopodal, której znajduje się słynny Rezerwat Śnieżycowy Jar.

Na wyspie znajdował się ważny gród nie tylko za czasów państwa gnieźnieńskiego, ale też i później w czasie rozbicia dzielnicowego oraz walk książąt wielkopolskich. Przebiegał tędy szlak handlowy między Gnieznem a Pomorzem Zachodnim. Od XII do XIV w. znajdowała się tu kasztelania zwana radzimską (kasztelania to taki dzisiejszy powiat).

Czterohektarowa wyspa o obronnym położeniu przestała być wyspą po regulacji rzeki w XIX w., stała się wtedy półwyspem. Po grodzie pozostało spłaszczone już grodzisko stożkowate otoczone nasypami ziemnymi, kopcami, pagórkami i rowami, które są pozostałością po wałach obronnych. Po drugiej stronie rzeki Warty (już w gminie Oborniki) znajdowało się podgrodzie Radzimia z kościołem św. Mikołaja i Barbary z 1230 r. ufundowanym przez Władysława Odonica, księcia wielkopolskiego.

Początki - rok 1254

Pierwsza wzmianka o kasztelanii pochodzi z 1254 r. i wymienia kasztelana Beniamina z Zarębów. W 1360 r. Radzim przeszedł z rąk Kazimierza Wielkiego do zakonu joannitów poznańskich. Jak podają źródła, to właśnie w Radzimiu w 1383 r. zawarto rozejm między starostą wielkopolskim Domaratem a stronnictwem ziemian (tzw. wojna domowa w Wielkopolsce pomiędzy Grzymalitami a Nałęczami 1382-1385). Po utracie znaczenia handlowego oraz wskutek zbieranych coraz słabszych plonów z nieurodzajnych gleb, przez które zaczęło podupadać rolnictwo, kasztelanie przeniesiono do Murowanej Gośliny.

Choć Radzim stracił znaczenie handlowe, obronne i osadnicze to jeszcze w XVIII w. były tu kościół, karczma, młyn i chaty rybaków. Osadę „dobiły” zniszczenia wojenne potopu szwedzkiego i wojny północnej oraz nawiedzające zarazy: liczne w XVII, XVIII w. i epidemia cholery z 1831 r., którą przyniosły do Europy carskie wojska zwalczające powstańców listopadowych. Epidemia cholery spowodowała, że wyginęła cała ludzkość Radzimia, przeżyli tylko proboszcz i karczmarz.

Po śmierci komandora joannitów Andrzeja Miaskowskiego w 1832 r. Radzim przejęli Prusacy, którzy w 1842 r. nakazali rozebrać kościół. W Radzimiu pozostała już tylko wybudowana przez władze pruskie leśniczówka Wartewald – było to jedno z ośmiu leśnictw wchodzących w skład Nadleśnictwa Eckstelle (Kąty), którą rozebrano po 1945 r.

Badania archeologiczne

Podczas prac archeologicznych prowadzonych na Ostrowie Radzimskim od 2002 r. odnaleziono około 300 wartych uwagi zabytków. Są to m.in. misa żelazna typu śląskiego z XII w., monety np. denar krzyżowy czy brakteat guzikowy, dolne okucie pochwy miecza z XII w., garnki gliniane, pierścionki, biżuteria, groty od strzał, noże, sierpy, kabłączki skroniowe, haczyki, klucze, przęśliki, zapinki, krzesiwa, wędzidła i wiele, wiele innych.

Część tych wspaniałych zabytków można oglądać w „Pracowni Radzim” mieszczącej się w Bibliotece Publicznej w Murowanej Goślinie, reszta spoczywa w magazynach Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

Przypomnieć należy jeszcze, że część zabytków wywieźli z kraju Niemcy, którzy badali Radzim już pod koniec XIX w. i później. W 1880 r. odnaleziono tu skarb brązowy z okresu epoki brązu. Znajdowano tu noże i miecze np. miecz żelazny wczesnośredniowieczny, siekiery i topory kamienne z epoki kamienia.

DANIEL SYPNIEWSKI
Fot. D. Sypniewski