Kruszwica – romańska kolegiata z XII wieku

Kruszwica to 9-tysięczne miasto położone na północnym brzegu jeziora Gopło, przy drodze krajowej nr 62 (ze Strzelna do Siemiatycz), w samym sercu Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego zwanym też Tysiąclecia. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z neolitu – ok. 3900 p.n.e., ok. 500 rok p.n.e. datuje się gród na Półwyspie Rzępowskim. Dlatego też o miejscowości napisano nawet w Księdze Przysłów: „…stary jak Kruszwica”.

Od VIII w. gród kruszwicki był stolicą plemienia Goplan. W X i XI w. miasto stało się znaczącym ośrodkiem z grodem na wyspie, gdzie rezydowali polscy królowie i książęta. Kruszwica była też siedzibą biskupstwa kujawskiego i kasztelanii kruszwickiej.

Dla zakonu benedyktynów

Romańska kolegiata pw. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy, położona na wschodnim brzegu jeziora Gopło, powstała w latach 1120-1140 dla zakonu benedyktynów. Kolegiata – kościół służący zgromadzeniu kanoników (przy którym istnieje kapituła), nie będący katedrą i siedzibą biskupa. Posiada prawo pierwszeństwa przed pozostałymi świątyniami w danej miejscowości. Budowla jest jedną z najlepiej zachowanych romańskich świątyń w Polsce (układ przestrzenny i bryła), należy jednak pamiętać, że była kilkakrotnie przebudowywana, a jej obecny romański charakter przywrócono dopiero w latach 1954-1956.

Kościół jest trójnawową, filarową bazyliką z transeptem, zbudowaną z precyzyjnie obrobionych ciosów granitowych (ściany boczne) i piaskowca (absydy i detale architektoniczne) na planie krzyża łacińskiego. Elewacja wschodnia z wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium ozdobiona jest pięcioma półokrągłymi absydami różnej wielkości – dwie przylegają do ramion transeptu, dwie zamykają prostokątne aneksy a największa, środkowa zamyka prezbiterium.

Świątynia początkowo miała trzy absydy, ale po zakończeniu budowy do prezbiterium dobudowane zostały kolejne dwie. Masyw zachodni, z otwartą do nawy głównej emporą na piętrze, do XVI w. był w górnej partii dwuwieżowy. Później zniekształcono pierwotną bryłę kościoła, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych a na osi kościoła (nad dawną kruchtą międzywieżową) wznosząc jedną wieżę z cegły w wątku gotyckim.

Wnętrze świątyni

We wnętrzu kolegiaty dominują surowe kamienne mury. Większość przekryta jest drewnianym stropem, z wyjątkiem absyd sklepionych półkopułami oraz przyziemia wież i kaplicy północnej pełniącej funkcję zakrystii. W absydach transeptu archeolodzy odkryli ślady oryginalnych ołtarzy (w 1954 r.), ponadto znaleźli pozostałości płytek ceramicznych (pokrytych barwną glazurą) i witrażowego szkła, co świadczy o bogatym pierwotnym wystroju kościoła. Niegdyś ściany kościoła były zapewne tynkowane i pokrywała je polichromia – podczas badań archeologicznych i prac restauratorskich w latach 1954-1956 na obramieniu arkad międzynawowych zostały odsłonięte fragmenty polichromii o motywach geometrycznych i alternacji kolorów: czerwonego, białego i niebieskiego.

Ostatnie prace archeologiczne w latach 1995-1998 pozwoliły na definitywne stwierdzenie, że do kolegiaty nie przylegały nigdy zabudowania klasztorne. Wewnątrz i na zewnątrz kościoła zachowało się sporo romańskich elementów, m.in.: sklepienia krucht wieżowych (krzyżowo-żebrowe oparte na masywnych gurtach), kielichowa chrzcielnica z półkolistą czaszą ozdobioną arkadkami z XII w., wmurowana w ścianę kropielnica z wyrytymi na obrzeżu krzyżykami, cztery portale – trzy południowe z kolumienkami i kostkowymi głowicami wspierające archiwoltę – wałkową i prostokątną (jeden na osi skrzydła transeptu i dwa w końcowych przęsłach nawy bocznej) oraz jeden północny – dużo skromniejszy pozbawiony kolumn (obecnie zamurowany, zwany wrotami śmierci, przez który wyprowadzano zmarłych na cmentarz), tympanon wypełniony równoramiennym krzyżem w wypukłym reliefie, gmerki wyryte na kamieniach (m.in. w kształcie wirującego krzyża – swastyki – na południowej ścianie wieży). Wszystkie bazy kolumn portalowych ozdobione są szponami.

Na uwagę zasługuje również pochodząca z 1500 r. nagrobna płyta Zofii Oporowskiej, starościny kruszwickiej.  Decyzją papieża Pawła VI kolegiata została podniesiona do godności Bazyliki Mniejszej (23 stycznia 1970 r.).  

Ciekawostki 

Na zewnętrznych murach kościoła znajdują się romańskie ryty o niewyjaśnionej genezie. Zobaczymy m.in. granitowe ciosy z rytem: krzyża łacińskiego, krzyża greckiego i gałązki (jodły), oraz wcześniej wspomniany wirujący krzyż; pozostałe gmerki o różnych kształtach można uznać za osobiste znaki kamieniarzy.

W zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie przechowywany jest bogato ilustrowany „Ewangeliarz kruszwicki”. Jest to jedna z najcenniejszych romańskich ksiąg sakralnych w Polsce, pergaminowy kodeks powstał w 2 poł. XII w. (ok. 1160-1170).      

DAMIAN RYBAK
Fot. D. Rybak