Kościelec Kujawski. Jedna z najstarszych wiejskich budowli sakralnych

Na terenach państwa polskiego styl romański funkcjonował już w średniowieczu, od czasu panowania pierwszych Piastów, nie był jednak tak rozpowszechniony jak w architekturze zachodnioeuropejskiej w X stuleciu naszej ery. Ród Piastów wzorował się głównie na budowlach z północnych Włoch, Francji oraz zachodnich Niemiec. Do końca XII i na początku XIII w. w naszym państwie powstawały wspaniałe budowle z ciosów kamiennych, oraz częściowo przy użyciu cegły.

Dzięki solidnym fundamentom kilkanaście świątyń na Pojezierzu Gnieźnieńskim zachowało się do naszych czasów (niektóre przebudowano, z innych są relikty a właściwie same fundamenty), tak samo nasza wiara przetrwała niespokojne czasy wojen i zawirowań dziejowych. Dzięki gorliwości pierwszej polskiej dynastii, oraz wielu innym czynnikom – zbudowano fundamenty pod chrześcijańską Polskę. Na łamach portalu pojezierze24.pl opisywałem już kilka romańskich kościołów, które dużymi literami zapisały się w historii Polski. Dzisiaj nadszedł czas na kolejny zachowany obiekt, którym mogą się szczycić historyczne Kujawy.

Jeden z najstarszych w Polsce

W niewielkiej nadnoteckiej wsi na Kujawach, przy drodze łączącej Inowrocław z Pakością, znajduje się jedna z najstarszych zachowanych wiejskich budowli sakralnych w Polsce. Romański kościół pw. św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim został zbudowany na przełomie XII i XIII stulecia, ufundował go prawdopodobnie pod koniec życia Mieszko III Stary. Bardzo często fundatorami średniowiecznych klasztorów i kościołów byli możnowładcy oraz królowie i książęta. Romańskie budowle były symbolem polskiej, piastowskiej państwowości. Świątynie budowała ludność pochodząca z biednego społeczeństwa oraz tzw. ludność niewolnicza, natomiast nad całością czuwał mistrz budownictwa i architektury sprowadzony z Europy Zachodniej.

Kościół w Kościelcu Kuj. to jednonawowa, orientowana świątynia emporowa zbudowana z ciosów granitowych na planie kwadratu z prostokątnym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Szersza nawa jest prostokątna, dwuprzęsłowa z dwiema kwadratowymi kaplicami oraz zbliżoną do kwadratu wieżą. Romański charakter zachowały ściany budowli, szczególnie w ścianie południowej, gdzie zobaczymy zamurowany portal. Z pierwszego okresu budowy przetrwały też gzymsy impostowe łuku tęczowego (między prezbiterium a nawą), dwa pilastry z gzymsami o analogicznym profilu przy arkadzie absydy oraz wschodnie przeźrocze wieży. Niestety bryłę kościoła zniekształciły liczne przebudowy, m.in. w XV i XVI w. – dobudowano po bokach kościoła dwie kaplice (południowa – renesansowa Kościeleckich, północną - neorenesansową, dostawiono w XIX w.), sprawiające wrażenie transeptu. Oryginalny drewniany strop zastąpiono gotyckimi sklepieniami, nie zachowały się także pierwotne otwory okienne.

Dobrze zachowane elementy romańskie

Kościół mimo wielu przebudów posiada kilka dobrze zachowanych romańskich elementów, szczególnie schody na emporę we wnętrzu muru kamiennej wieży (najstarsza, romańska klatka schodowa w Polsce). Przyziemie wieży przekryte jest romańskim sklepieniem krzyżowym. Na piętrze wieży, w ścianie wschodniej znajduje się pomieszczenie z orientowaną niszą świadczącą o jej sakralnym charakterze. Można domniemywać, że salka ta była kiedyś prywatną kaplicą. Kościół jednakże słynie z dobudowanej około 1559 r. renesansowej kaplicy, pełniącej funkcję grobową rodu Kościeleckich – chronologicznie jest to trzecia renesansowa kaplica w Polsce. Zaprojektował ją Jan Baptysta di Quadro, architekt znany z renesansowej przebudowy poznańskiego ratusza. Dwukondygnacyjny nagrobek Jana i Janusza Kościeleckich wykonał znakomity włoski rzeźbiarz - Jan Maria Padovano.

W ołtarzu głównym znajduje się kopia obrazu Rafaela „Przemienienie Pańskie”, a na antepedium wyrzeźbiona jest scena Ostatniej Wieczerzy według oryginału Leonarda da Vinci. W ostatnich latach kościół został pięknie odrestaurowany.

Mam cichą nadzieję, że zachęciłem Państwa do zwiedzania romańskich zabytków na Kujawach i w Wielkopolsce, większość z nich opisywałem już w przewodniku turystycznym wydanym w zeszłym roku (niektóre pojawią się jeszcze na tym portalu, a kilka już jest, m.in. Strzelno, Kruszwica, Mogilno, Inowrocław, Trzemeszno, ostatnio Tulce blisko Poznania). Romańskie obiekty fascynowały mnie od bardzo dawna, są one zachowanym świadectwem ponadtysiącletnich dziejów naszego państwa, a w szczególności dziejów chrześcijaństwa i Kościoła w Polsce. Dlatego szczególnie ważne jest zwiedzanie romańskich kościołów i klasztorów we wsiach i małych miasteczkach. Zwiedzanie romańskich budowli (gotyckich również) to tajemnicza i nie do końca odkryta podróż w mroki naszych dziejów.

Ciekawostki

W Kościelcu przystąpił do I Komunii świętej ks. Prymas Kard. Józef Glemp (4.06.1939 r.), a jego rodzinną miejscowością było pobliskie Rycerzewo.
W średniowieczu parafia była jedną z najbogatszych w biskupstwie kujawskim, duża w tym zasługa rodu Kościeleckich, który w XIV i XV w. osiągnął status możnowładczy, nawet w 1488 r. świątynię podniesiono do rangi kolegiaty.

W miejscowości tej znajduje się jeszcze późno klasycystyczny pałac (1849 r.) zbudowany dla rodziny Dębskich, z parkiem krajobrazowym i spichlerzem folwarcznym. Obecnie pałac jest w prywatnych rękach, mieści się tam Centrum Kształcenia Rolniczego.

DAMIAN RYBAK
Fot. D. Rybak