Klasztorne tajemnice z Mogilna

Benedyktyni to jeden z najstarszych zakonów katolickich w Europie i w Polsce, założony w VI wieku przez Benedykta z Nursji,  który w młodości postanowił zostać pustelnikiem. Pierwsze opactwo zostało założone w 529 r. na Monte Cassino, natomiast najstarsze w Polsce – Tyniec i Mogilno (w XI wieku, w czasach Kazimierza Odnowiciela) oraz nieco później Lubiń.

Mnisi w swojej regule kładli nacisk na wspólną modlitwę i sprawowanie uroczystej liturgii, pracę umysłową (nauczanie i kopiowanie rękopisów) i fizyczną (w zakresie rolnictwa i rzemiosła) – „Ora et Labora”. Benedyktyni przyczynili się do rozwoju piśmiennictwa (przepisywanie ksiąg – dzięki nim przetrwało wiele dzieł antycznych, zakładali skryptoria, biblioteki, szkoły), ogrodnictwa i budownictwa sakralnego, rzemiosła artystycznego (iluminatorstwo), muzyki religijnej (do dzisiaj słyną z chorałów gregoriańskich), medycyny (szpitale) i wielu innych mniejszych rzeczy.

Pobenedyktyński kościół pw. św. Jana Apostoła w Mogilnie powstał ok. 1050 r., jest jednym z najstarszych w Polsce (obok tynieckiego). Romański, kamienny kościół powstał z fundacji Kazimierza Odnowiciela. Zbudowano go z granitowych ciosów, a w późniejszym okresie romańskim został przebudowany z użyciem cegieł. Z tego czasu pochodzi zamknięcie absydy w prezbiterium.

Pierwszy kościół klasztorny był orientowaną trójnawową bazyliką, z wieżą od zachodu położoną nad kruchtą, dwupoziomowym prezbiterium zamkniętym absydą główną i parą absyd od wschodu przy pseudotransepcie. Obecny kształt świątyni to zachowana trójnawowa bazylika filarowa z wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium z absydą i parą czworobocznych wież w fasadzie zachodniej.

Na przestrzeni wieków kościół wielokrotnie przebudowywano, dodano elementy w gotyku, renesansie i baroku. Mimo to wewnątrz świątyni zachowało się wiele romańskich elementów, m.in. fundament pierwszego kościoła, ściana w nawie południowej oraz trzy krypty i dwie kaplice. W krypcie wschodniej znajduje się ołtarz z oryginalną romańską mensą i grobowiec opata z XII w., w którym znaleziono naczynie liturgiczne w kształcie konia, tzw. akwamanila.

Ołtarz i znaleziska dają świadectwo, że odprawiano tam nabożeństwa przez ponad 800 lat. Zachodnia krypta ze sklepieniem krzyżowym, oparta jest na centralnej kolumnie zwanej „opatem”, pochodzi z czasów wznoszenia świątyni, uważana jest za najlepiej zachowane w Polsce (obok wawelskiej krypty św. Leonarda) pomieszczenie podziemne z epoki romańskiej. W trzeciej krypcie środkowej zorganizowano wystawę muzealną, na której można zapoznać się z charyzmatem Benedyktynów, historią kościoła i klasztoru, kalendarium czy zobaczyć w gablotach znaleziska archeologiczne.

W świątyni warto zwrócić uwagę na późnogotyckie sklepienia kryształowe (bardzo cenne i rzadko spotykane) oraz sklepienia gwiaździste, rokokowy ołtarz główny z XVII-wiecznym obrazem Matki Bożej Śnieżnej, a w wirydarzu na XI-wieczną romańską studnię. Studnia o głębokości ok. 8 m jest prawdopodobnie najstarsza w Polsce i pochodzi z czasów powstania opactwa. Warto również zobaczyć młodsze wyposażenie: stalle z lat 1760–1770 ozdobione nowymi figurami opatów mogileńskich, dwa barokowo-klasycystyczne ołtarze boczne (XVIII w.) oraz rokokową ambonę.

W ostatnich latach podczas prac renowacyjnych odsłonięto w kościele mury romańskie, posadzkę w prezbiterium z XIII w., oraz fragmenty wczesnogotyckich polichromii z XIII w., oraz ceglany portal prowadzący z krużganków do kościoła. Klasztor był ogrzewany w średniowieczu piecem typu hypocaustum, było to ogrzewanie działające na zasadzie grawitacji. Odrestaurowany system grzewczy, udostępnia się zwiedzającym w wyjątkowych sytuacjach. Od 1 stycznia 2014 r. klasztor i parafia zostały przekazane pod opiekę duszpasterską Zakonowi Braci Mniejszych Kapucynów.

Ciekawostki

Nazwa miejscowości wywodzi się od słowa mogiła – wzniesienia nad jeziorem. Początki grodu związane są ze sprowadzeniem do Mogilna oo. benedyktynów przez Kazimierza Odnowiciela ok. 1045 r. (inni historycy twierdzą, że sprowadził ich Bolesław Śmiały w 1065 r.). Prawa miejskie nadaje król Władysław Jagiełło w 1398 r., na tzw. prawie magdeburskim, chociaż pierwsze wzmianki o miejscowości znajdują się w dokumencie papieża Aleksandra III z 1179 r.

Herb Mogilna nawiązuje również do oo. benedyktynów - przedstawia trzy przecinające się złote krzyże (tzw. układ na roztrój lub młynek) na błękitnym tle. Miasto do uzyskania praw miejskich było własnością klasztoru, stąd pochodzi właśnie motyw herbowy.

DAMIAN RYBAK
Fot. D. Rybak